Ταπεινότητα και Βία

Δύο πρόσφατες έρευνες αποκαλύπτουν την πραγματικότητα πίσω από τη βιτρίνα της εργασιακής κανονικότητας στην Ελλάδα.

Η Marina Abramović, στην performance Rhythm 0 (1974), έθεσε μπροστά στο κοινό της 72 αντικείμενα - από ένα τριαντάφυλλο μέχρι ένα πιστόλι - και στάθηκε για έξι ώρες ακίνητη, καλώντας τους θεατές να χρησιμοποιήσουν τα αντικείμενα επάνω της με όποιον τρόπο ήθελαν. Το αποτέλεσμα ήταν εφιαλτικό: μέσα σε λίγες ώρες, οι θεατές, που ξεκίνησαν διστακτικά, κατέληξαν να την κακοποιούν, να την γδύνουν, να τη μαχαιρώνουν, να την ταπεινώνουν. Κάποιος τοποθέτησε το γεμάτο πιστόλι στον κρόταφό της. 

Η Abramović απέδειξε εμπειρικά κάτι που γνωρίζουμε από την κοινωνική ψυχολογία: ότι πολλοί άνθρωποι, όταν αποδεσμεύονται από την ευθύνη και ξέρουν πως δεν θα τιμωρηθούν, είναι ικανοί για απίστευτη βία. Μόνο που εδώ δεν υπήρχε καμία αυθεντία να δίνει εντολές, όπως στο πείραμα του Milgram. Δεν υπήρχε κανένα "άνωθεν" πρόσταγμα. Υπήρχε μόνο η αίσθηση ελευθερίας χωρίς συνέπειες. 

Αν η performance της Abramović φαίνεται άσχετη σε ένα άρθρο για τις εργασιακές συνθήκες στην Ελλάδα, δεν είναι. Αρκεί να ρίξει κανείς μια ματιά στα στοιχεία δύο πρόσφατων σχετικών ερευνών:

Στην «Έρευνα για την Ψυχική Υγεία και Ευεξία των Εργαζομένων στην Ελλάδα 2025», η EY, σε συνεργασία με τη Hellas EAP και το ΕΚΠΑ, αναδεικνύει ότι βασικοί παράγοντες που επηρεάζουν την ψυχική υγεία και ευεξία στην  καθημερινότητα των εργαζόμενων επιδεινώνονται, ενώ τα συμπτώματα που συνδέονται με την κατάθλιψη, το άγχος και τον θυμό, σε σύγκριση με τις δύο προηγούμενες έρευνες (2021 και 2023), ενισχύονται.

Ενδεικτικά:

• 80% των εργαζομένων αισθάνονται νευρικότητα ή εσωτερική ταραχή, 50% βρίσκονται σε υπερένταση στην εργασία τους - και μάλιστα το 13% εκδηλώνει κρίσεις πανικού.
• 55% δηλώνουν ότι βιώνουν επαγγελματική εξουθένωση (burnout), και μόλις το 31% αισθάνονται ότι μπορούν να ανακάμψουν εξίσου γρήγορα με παλαιότερα. 
• 47% αισθάνονται απαισιοδοξία για το μέλλον. Μάλιστα, από τους 4.457 εργαζομένους που συμμετείχαν στην έρευνα, οι 165 (4%) έχουν σκεφτεί να δώσουν τέλος στη ζωή τους.
• Μόλις 21% θεωρούν ότι ο οργανισμός τους φροντίζει πραγματικά για την ψυχική τους υγεία.
• 32% έχουν βιώσει κάποια μορφή παρενόχλησης (λεκτική ή σεξουαλική) στον χώρο εργασίας τους τα τελευταία δύο χρόνια.
• Μόλις 37% καταφέρνουν να διατηρούν ισορροπία ανάμεσα στην προσωπική και επαγγελματική ζωή, και 36% σταματούν να σκέφτονται τη δουλειά όταν τελειώσει και δημιουργούν χρόνο για ξεκούραση.
• Μόνο 28% αναφέρουν ότι ο προϊστάμενός τους ενδιαφέρεται πραγματικά για το πώς είναι, πέρα από την απόδοσή τους.
• Και μόνο το 30% αναφέρει ότι αισθάνονται ικανοποιημένοι και χαρούμενοι από τη δουλειά τους.

Σταθερή διαπίστωση είναι επίσης ότι οι γυναίκες και οι νεότεροι εργαζόμενοι, αλλά και όσοι απασχολούνται σε μη-διοικητικές θέσεις και σε μικρότερες επιχειρήσεις επιβαρύνονται δυσανάλογα στις περισσότερες μεταβλητές.

Στην ίδια κατεύθυνση κινούνται και τα στοιχεία της Έρευνας Εργασιακού Δυναμικού 2025 Great Place to Work, που δείχνουν ότι:

• Η Ελλάδα βρίσκεται τελευταία στην Ευρώπη σε εμπιστοσύνη προς τη διοίκηση.
• Μόλις τρεις στους δέκα εργαζόμενους έχουν τη δυνατότητα υβριδικής εργασίας.
• Οι Έλληνες προϊστάμενοι είναι από τους πιο απόμακρους και λιγότερο υποστηρικτικούς στην Ευρώπη.
• Μόλις τέσσερις στους δέκα εργαζόμενους θεωρούν ότι εργάζονται σε ψυχολογικά ασφαλές περιβάλλον.

Οι δύο μελέτες αναδεικνύουν βεβαίως μία δυστοπία στις ελληνικές επιχειρήσεις, αλλά δεν διερευνούν τους λόγους για τους οποίους αυτό συμβαίνει. Θα προσπαθήσω να αναδείξω δύο, που κατά την εκτίμησή μου εξηγούν πολλά:

Το μέγεθος των ελληνικών επιχειρήσεων: η ελληνική οικονομία χαρακτηρίζεται από μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις, συχνά οικογενειακές. Σε αυτό το στάδιο μεγέθους όμως, οι επιχειρήσεις δεν έχουν αναπτύξει διαδικασίες και εσωτερικούς ελέγχους, ώστε να μπορούν να αναγνωρίσουν και να διαχειριστούν περιπτώσεις κακοποίησης, ούτε βεβαίως έχουν επενδύσει στην εκπαίδευση των ανθρώπων που ασκούν διοίκηση. 

Είναι ιδιαίτερα δύσκολο να διοικείς ανθρώπους, και η εξουσία διαφθείρει. Όπως και στην performance της Abramović, οι άνθρωποι που ξέρουν ότι δεν θα έχουν συνέπειες, ασκούν βία στις ομάδες και στους υφισταμένους τους - ψυχολογική κυρίως, αλλά όχι μόνο. Γιατί μπορούν. 

Η δομή της ελληνικής οικονομίας: Η Ελλάδα παραμένει μια οικονομία που εν πολλοίς βασίζεται στο Δημόσιο, το οποίο διαχειρίζεται (ξοδεύει) ποσοστό που ξεπερνά το 50% του ΑΕΠ, και είναι το δεύτερο υψηλότερο στον ΟΟΣΑ (μετά τη Γαλλία, με στοιχεία 2023). Όταν όμως η οικονομική επιβίωση μίας επιχείρησης και η μεγέθυνσή της δεν εξαρτάται από την ποιότητα του παραγόμενου έργου (η ποιότητα της δουλειάς σχετίζεται άμεσα με την ικανοποίηση των εργαζομένων που την κάνουν) αλλά από τις καλές σχέσεις με το γκουβέρνο, τότε δεν υπάρχει κίνητρο δημιουργίας καλής εργασιακής κουλτούρας. 

Το θέμα δεν αφορά μόνο τις εταιρείες που συναλλάσσονται απευθείας με το Δημόσιο, καθώς μία σειρά πραγμάτων (αδειοδοτήσεις, εγκρίσεις, κλπ.) εξαρτώνται άμεσα από το Δημόσιο και τις προσβάσεις που μπορεί - ή όχι - να έχει κανείς σε κέντρα εξουσίας. Επομένως, αυτό που έχει σημασία είναι η ανάπτυξη των εξωτερικών εκείνων σχέσεων που θα βοηθήσουν στην επιβίωση της εταιρείας, όχι η καλλιέργεια εσωτερικά καλής εταιρικής κουλτούρας. 

Όλα αυτά δεν συμβαίνουν βεβαίως μόνο στις μικρές επιχειρήσεις. Υπάρχουν πολλές μεγάλες επιχειρήσεις, που ενώ θεωρητικά έχουν εσωτερικές διαδικασίες ελέγχου και διαχείρισης, στην πράξη δεν ενεργούν. Πώς αλλιώς εξηγείται για παράδειγμα (ένα από πολλά), ότι η με στοιχεία καταγγελία για συστηματική ψυχολογική και λεκτική κακοποίηση από προϊστάμενο αντιμετωπίστηκε με την απάντηση ότι η καταγγέλλουσα πήγε επαγγελματικό ταξίδι με τον εν λόγω προϊστάμενο (αδιανόητο υπονοούμενο!); Ή ότι μεγάλη εταιρεία παροχής εξ αποστάσεως υπηρεσιών απαιτεί από τους εργαζομένους της να αποσυνδέουν την ψηφιακή κάρτα εργασίας στο 8ωρο, αλλά να συνεχίζουν να δουλεύουν; 

Δεν αρκεί, επομένως, η ύπαρξη διαδικασιών, πρέπει και να υπάρχουν οι άνθρωποι που θα τις εφαρμόσουν σωστά.

Ο τίτλος αυτού του άρθρου, «Ταπεινότητα και Βία», δεν είναι τυχαίος. Είναι αυτολεξεί η φράση που χρησιμοποίησε ανώτατο διοικητικό στέλεχος εταιρείας, απευθυνόμενη σε εργαζομένους, περιγράφοντας τις αξίες που χαρακτηρίζουν την επιχείρηση. Δεν είναι αστείο όμως. Είναι διάγνωση. Και όπως δείχνουν οι αριθμοί, είναι ακριβής.

Athens Voice, 27/10/2025